Γράφει η Δέσποινα Λάνου

1Τα "αθηναϊκά" διηγήματα του Παπαδιαμάντη θεωρούνται γενικώς υποδεέστερα από τα "σκιαθίτικα", στερημένα από την ατμόσφαιρα της μαγείας που περιβάλλει τα κείμενά του όταν ιστορεί τον κόσμο του νησιού του. Την εντύπωση αυτή ενισχύει και η ρητά εκφρασμένη αποστροφή του για την "κεντρικήν γαστέρα την ώτα μη έχουσαν", την Αθήνα ή άλλως "νέαν Βαβυλώνα". 

Ο ΞΕΠΕΣΜΕΝΟΣ ΔΕΡΒΙΣΗΣ

Το συγκεκριμένο διήγημα αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της Αθηναϊκής κοινωνίας του Παπαδιαμάντη, το οποίο γράφτηκε το 1896 και δεν απέχει πολύ από τα σημερινά δεδομένα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως στο εν λόγω διήγημα, ο Παπαδιαμάντης μας παρουσιάζει ήρωες που τους συνδέει κατά κάποιο τρόπο με την σύγχρονη εποχή. Σύμφωνα, με τον Νίκο Ξυδάκη  «Η  μεγάλη τέχνη ,η ανυπέρβλητη ,του Παπαδιαμάντη στον Δερβίση ,είναι ,αφενός ,ο τρόπος που  βλέπει ,ακροάται ,οσμίζεται ,αισθάνεται τον αστικό βίο, αφετέρου, ο τρόπος που καταγράφει και φορμάρει: χωρίς μυθοπλασία, χωρίς ηθικό δίδαγμα, χωρίς κρίσεις επί των ανθρώπων, χωρίς να σκαρώνε χαρακτήρες».

Πιο συγκεκρίμενα, θα παρουσιάσουμε τους χαρακτήρες του διηγήματος. Ο Δερβίσης κυριολεκτικά σημαίνει ο ζητιάνος ο περιπλανώμενος. Στο εν λόγω διήγημα ο Δερβίσης είναι ο κεντρικός ήρωας του διηγήματος, και δεν αποτελεί εξαίιρεση της κυριολεκτικής του σημασίας. Πρόκειται για έναν επαίτη της ηλικία των 50 ετών με ψαρά γένια,σαρίκι και τσιμπούκι, συμπαθή αλλά άστεγο,ανέστιο,φερέοικο,που τον συντηρούν οι γύρω του και ο ίδιος δεν νοιάζεται για τίποτα περισσότερο από την επιβίωσή του. Στην Αθήνα του σήμερα, αντί να τείνει να εξαφανείζεται η επαιτεία, όλο και πολλαπλασιάζεται και μάλιστα πολλές φορές εμφανίζεται με αγενή τρόπο. Ο Σαλεπιτζής είναι αυτός που πουλά το ζεστό ρόφημα, σαλέπι. Πρόκειται για ένα επάγγελμα που υπάρχει μέχρι και σήμερα στην Αθήνα, αλλά και στην Θεσσαλονίκη και ασκείται κυρίως τον Χειμώνα και το Φθινόπωρο. Σήμερα, βλέπουμε Σαλεπιτζίδες στη πλατεία στο Μοναστηράκι ή στο Θησείο αρκετά συχνά. Ο Λοταρτζής ένας περιπλανώμενος που κερδίζει εύκολο χρήμα μέσα από την λοταρία. Φυσικά, δεν μπορεί να θεωρηθεί επάγγελμα ή μάλλον μπορεί να θεωρηθεί το επάγγελμα του τεμπέλη. Οι σημερινοί λοταρτζήδες θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι οι ολιγόμισθοι κυρίως άνθρωποι που επιθυμούν μεγαλύτερο χρηματικό ποσό μέσω των τυχερών παιχνιδιών. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για κυνηγούς εύκολου χρήματος χωρίς σκληρή εργασία. Ο Αστυνομκός-κλήτωρ είναι ένας καλός άνθρωπος και στην αρχή ήταν γεματό ζήλο για τη δουλειά του. Επέβαλλε την τάξη με βάση τις εντολές τις υπηρεσίας του μέχρι να ενστερνιστεί τις παλαιότερες συμβούλες ενός παλιού συναδέλφου του. Οι συμβουλές αυτές τον οδηγούσαν, ώστε να κρατά ουδέτερη στάση και να είναι αγαπητός στους ανωτέρους του, να είναι με τους ισχυρούς και να φαίνεται καλός τόσο από την υπηρεσία του, όσο και απ’ τους συμπολίτες του. Θα λέγαμε πως είναι έντονη η κριτική του Παπαδιαμάντη για τους λειτουργούς της δημόσιας τάξης. Βλέπουμε μία ακόμη ομοιότητα με το σήμερα, όπου ισχύουν ακριβώς οι ίδιες συνθήκες εργασίας, όσον αφορά το μεγαλύτερο μέρος των εργαζομένων που κοιτάνε αποκλειστικά το δικό τους συμφέρον και εξασφάλιση. Έτσι, πολλές φορές παραμερίζουν τα καθήκοντα τους, προκειμένου να είναι αρεστοί. Επομένως, οι συμπεριφορές και οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στα πρόσωπα του διηγήματος είναι σχέσεις αλληλεγγύης, για παράδειγμα, όταν ο Σαλεπιτζής δίνει δωρεάν στο Δερβίση ζεστό σαλέπι και κουλούρι , δυνατής φιλίας, αφού τρώνε όλοι μαζί σε ένα σπίτι, αλλά και προσωπικού συμφέροντος λόγου χάρη ο αστυνομικός-κλήτωρ που βγαίνει πάντα λάδι. Αυτήν, λοιπόν, την κοινωνία παρουσιάζει ο Παπαδιαμάντης μέσα από αυτή τη μικρογαφία των διαπροωπικών σχέσεων.

Κατανοούμε, λοιπόν, πως η σημερινή κοινωνία της Αθήνας δεν απέχει πολύ από τα δεδομένα της εποχής του Παπαδιαμάντη. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε,ως διαφορά μόνο την απομάκρυνση των ανθρώπων. Απομακρύνεται  ο ένας από τον αλλό και δημιουργείται ένα γενικότερο κλίμα ατομικισμού. Οι έννοιες της αλληλεγγύης και της ανθρωπιάς κοντεύουν να εξαλειφθούν στο τεράστιο «Εγώ» που χαρακτηρίζουν τον  άνθρωπο σήμερα. Οι αξίες της Αθηναϊκής κοινωνίας του Παπαδιαμάντη είναι αναγκαίες για την επιβίωση του ατόμου σε αυτές τις δύσκολες εποχές του σήμερα.

Σήμερα, ο ξένος, ο φτωχός, ο άστεγος αφορούν πολλούς από εμάς. Υπάρχουν πολλόι άνθρωποι που δουλεύουν στον δρόμο, τρέφονται και κοιμούνται στον δρόμο. Σε πολλές περιπτώσεις υπήρχαν άνθρωποι που από απλοί θεατές αυτής της καταστάσης μετέχουν σε αυτή. Ο Δερβίσης έρχεται αντιμέτωπος με τις αλλαγές της κοινωνίας, αυτό μας παραπέμπει στη κοινωνία του σήμερα με τις συνεχείς διεργασίες και αλλαγές.

Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του διηγήματος και των εποχών τότε και σήμερα:

« Ο Δερβίσης έπαιζε κάποτε το νάι. Ο κλήτωρ ο αστυνομικός  διεσκέδαζεν.Αγαπούσε ν’ ακούει. Καλός άνθρωπος.........πολύτιμαι υποθήκαι.»

1. Κοτζιάς Αλέξανδρος ,Τα Αθηναϊκά Διηγήματα και δύο διηγήματα για το χρόνο, ,οπισθόφυλλο,εκδ. ΝΕΦΕΛΗ